Realpolitik heeft geen moreel kompas

‘There is no purgatory for war criminals. They go straight to hell.’ Zo reageerde Sergiy Kyslytsya, de ambassadeur van Oekraïne, op 21 februari in de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties op de Russische oorlogsverklaring tegen zijn land.1 De Veiligheidsraad, het hoogste internationale orgaan dat is belast met de zorg voor vrede en veiligheid in de wereld, was onmachtig. Hij kan niets doen zonder instemming van zijn vijf permanente leden. Eén daarvan, Rusland, zorgt er wel voor dat de VN niet optreedt. Ik kan me voorstellen dat de vertegenwoordiger van Oekraïne dan naar de hoogste Rechter verwijst. Vertrouwen op het laatste oordeel geeft troost en moed om voort te gaan. De uitspraak dwingt ook ontegenzeglijk tot een discussie over de morele dimensie in de internationale politiek.

Dit nummer van Christen Democratische Verkenningen gaat over de actualiteit van het westerse morele discours in de internationale politiek. Doet het pleidooi voor democratie en mensenrechten in de internationale politiek nog opgeld? Is het een nieuw soort kolonialisme om de eigen visie op beschaving uit te dragen en zelfs met geweld op te leggen? Kunnen we de naleving van mensenrechten, van soevereiniteit van staten, van zelfbeschikkingsrecht als universele opdracht beschouwen? Of moeten we ons erbij neerleggen dat internationale politiek gaat over macht en dat het geen zin heeft om over morele normen te praten? Dat zijn de vragen die centraal staan in dit artikel.

Westers moreel discours

Deels is deze vraagstelling terug te voeren op een NRC-artikel van Beatrice de Graaf, Frank Gerits en Christiaan Harinck over het vertrek van de westerse troepen uit Afghanistan, in de zomer van 2021.2 De auteurs nemen afstand van het idee van wat zij een moral empire noemen. Dat dreef volgens hen ook de westerse politiek ten aanzien van Afghanistan. Zij vinden dat dat doet denken aan het negentiendeeeuwse kolonialisme. In plaats daarvan willen zij geen burgerlijk, kapitalistisch aangedreven expansief liberalisme meer. Zij wijzen erop ‘dat de wereld geen normatief bubbelbad is, warm gehouden door morele idealen en steeds weer nieuwe internationaalrechtelijke paragrafen en resoluties. De golven van geweld en regionale conflicten moeten begrepen worden vanuit de plaatselijke, ingewikkelde historische werkelijkheid, niet vanuit onze ethische imperatieven alléén.’ En toch voldoet realpolitik zonder ethische imperatieven niet.

Want kijk maar naar de twijfel over de houdbaarheid van het westerse morele discours in de internationale politiek, zoals dat zichtbaar wordt in zogenoemde realistische stromingen in de leer van de internationale betrekkingen. Zo schreef Stephen Walt in Foreign Policy dat het Westen de oorlog in Oekraïne over zichzelf heeft afgeroepen.3 Dat kwam doordat westerse leiders te weinig begrip hadden voor de positie van Poetin, te weinig strategic empathy. Poetin vindt dat Oekraïne geen lid moet worden van de NAVO, aldus Walt, en dat het Westen Rusland als nucleaire mogendheid op dit punt moet geven waar het om vraagt. Trouwens, zegt Walt, westerse leiders dringen er te veel op aan om de crisis in Oekraïne te zien als een moreel spel tussen goed en kwaad, in plaats van als een ingewikkeld belangenconflict tussen kernmogendheden. Eerder al bestreed een andere grootheid in de realpolitik, John Maersheimer, de westerse illusie dat Europa verenigd en vrij kan blijven op basis van de principes van heerschappij van het recht, economische interdependentie en democratie.4 In ruil daarvoor maken we de terugkeer van geopolitiek mee. Volgens Maersheimer voelt Rusland zich bedreigd door de expansie van de NAVO in oostelijke richting, de mogelijkheid dat Oekraïne lid wordt van deze organisatie, en het bevorderen van democratie en vrije verkiezingen in dat land.

Wie realpolitik wil, vrij van ethische imperatieven, moet zeker kijken naar de inbreng van Thierry Baudet in het Tweede Kamerdebat over de oorlog in Oekraïne van maandag 28 februari. Realistische politiek is, aldus Baudet, genegeerd en met voeten getreden. ‘Als stupide, naïeve kinderen die een James Bondfilm naspeelden renden de Yankees richting Oekraïne, en kijk naar het resultaat.’ Net als de aanhangers van realpolitik is ook hij tegen moraliteit in de buitenlandse politiek: ‘Past moraalfilosofie in de internationale betrekkingen? Ik denk dat dat helemaal niet zo is. (…) Er is natuurlijk een enorme behoefte om zo naar de wereld te kijken, zeker in Nederland, met de dominee en het moralisme.’5

En wat door realistische politieke denkers is aangereikt, daar sluit de argumentatie van Poetin naadloos bij aan.6 Poetins argument is dat in zijn ‘historische territoria’ een anti-Rusland wordt gecreëerd dat vijandig gezind is, onder volledige buitenlandse controle staat en volgestopt wordt met moderne wapens. Dat is voor hem de rode lijn, die het Westen heeft overschreden. Het argument is onzin, maar tot hier hebben Walt en Maersheimer Poetin aan zijn narratief geholpen. Poetin gaat natuurlijk veel verder: ‘Om hun doelen te bereiken steunen leidende NAVO-landen extreme nationalisten en neonazi’s in Oekraïne.’ En om ervoor te zorgen dat hij niet wordt misverstaan dreigt Poetin met de inzet van kernwapens: ‘Whoever tries to hinder us, and even more so to create threats for our country, for our people, should know that Russia’s response will be immediate and will lead you to such consequences that you have never experienced in your history.’ Dat is realpolitik.

Internationale rechtsorde

Met de Russische aanval op Oekraïens grondgebied op 24 februari 2022 zijn de centrale beginselen van de internationale rechtsorde geschonden. Is dat een bewijs dat die internationale rechtsorde slechts een product is van westerse arrogantie en politiek moralisme?

Laten we het maar houden bij het Handvest van de Verenigde Naties. De preambule gaat uit van geloof in fundamentele mensenrechten, gelijke rechten voor staten en respect voor de verplichtingen die uit het internationale recht voortvloeien.7 Ethische imperatieven dus, vastgelegd in een verdrag. Artikel 2 noemt de beginselen van soevereine gelijkheid van alle lidstaten, het vervullen van de verplichtingen die voortvloeien uit het handvest en het vreedzaam oplossen van geschillen. Alle lidstaten moeten in hun internationale betrekkingen afzien van de dreiging met of het gebruik van geweld tegen de territoriale integriteit of politieke onafhankelijkheid van een staat.8 Het belangrijkste orgaan dat in het leven geroepen is om te verzekeren dat dat gebeurt is de Veiligheidsraad. Dat deze bepaling universeel is en niet specifiek westers mag je afleiden uit het feit dat alle lidstaten het handvest ondertekend hebben. Ook de veroordeling van Poetins ‘verwerpelijke agressie’ op 2 maart door de Algemene Vergadering, die werd gesteund met 141 landen voor, 5 tegen en 35 onthoudingen, mag worden gezien als bevestiging van wereldwijde steun voor universele waarden.9 De vijf tegenstemmers – Rusland, Noord-Korea, Syrië, Belarus en Eritrea – zijn de paria’s van de internationale gemeenschap.

Voor wie mocht denken dat de onafhankelijkheid van Oekraïne een westerse preoccupatie is: het land werd in 1991 volwaardig lid van de Verenigde Naties, met alle plichten en rechten die daaruit voortvloeien. Er waren daar nog kernwapens, een van de onzalige erfenissen uit het Sovjettijdperk, maar Oekraïne deed daar vrijwillig afstand van. Dat werd vastgelegd in een overeenkomst waarin de ondertekenaars, waaronder de Russische Federatie, verklaarden dat zij de onafhankelijkheid en soevereiniteit en de bestaande grenzen erkennen en beloven af te zien van de dreiging met geweld tegen Oekraïne.10 Daarvoor opkomen is geen westers moralisme, maar juridische plicht.

Het mocht niet baten: Rusland trok zich er niets van aan. En als permanent lid van de Veiligheidsraad legt Rusland de internationale rechtsorde lam. Betekent dat meteen dat die internationale rechtsorde een westers en geen universeel concept is? Overal in de wereld vragen mensen om democratie en naleving van mensenrechten. Democratische krachten in Myanmar geven zich niet zomaar gewonnen na een militaire coup die een einde maakte aan een op vrije verkiezingen gebaseerde regering. Studenten in Hongkong bleven lang protesteren voor behoud van iets van democratisch zelfbestuur, tot het Chinese bewind alle vormen van verzet hard wist te onderdrukken. Op het Tahrirplein hoopten Egyptische jongeren dat ook in hun land de democratie een doorbraak zou kunnen maken. En ook in Oekraïne. Zou er dan toch iets universeels aan de hand zijn? Oeigoeren in China houden niet op met verlangen naar vrijheid omdat dat verlangen typisch westers zou zijn en niet bij hun eigen of bij de Chinese cultuur zou passen. Dat is een argument van politici die zich alleen door eigenbelang laten leiden, van wetenschappers die veiligheid belangrijker vinden dan vrijheid, of van ondernemers die meer geven om hun eigen portemonnee dan om het welzijn van mensen.

De Nederlandse regering heeft ingevolge artikel 90 van de Grondwet de opdracht de internationale rechtsorde te bevorderen. Niet om westerse belangen te behartigen, maar omdat deze een universeel goed is. Het is dan ook geen westerse hobby, maar een zorg van de wereldgemeenschap. Misschien vormt de inbreng van Martin Kimani, ambassadeur van Kenia in de Veiligheidsraad, van 22 februari wel het beste bewijs daarvan. Hij verwees naar de grenzen in Afrika, die waren getrokken in de hoofdsteden van de koloniale overheden. De net onafhankelijk geworden staten in Afrika kozen ervoor te gaan werken met de grenzen die zij van de kolonisatoren hadden geërfd. Kimani: ‘Wij kozen ervoor om naar de toekomst te kijken en niet aan gevaarlijke nostalgie te doen. (…) We moeten over die nalatenschap heen stappen zonder te vervallen in nieuwe vormen van overheersing en onderdrukking.’11

Universele waarden

Vanuit een belegerd Kyiv deed president Zelensky nog een klemmend beroep op Rusland om met de aanval te stoppen. Oekraïne heeft zich manhaftig verdedigd. Niet op basis van westerse belangen of westers moralisme, maar met een beroep op universele waarden. Als de Verenigde Naties het laten afweten, moeten wij ons dan voegen in het advies om erin te berusten dat mensenrechtenparagrafen geen substituut zijn voor gematigde realpolitik? Als er iets goeds en universeels is overgebleven in het geweld van Russische agressie, dan is dat de krachtige verdedigingsbereidheid van alle mensen die ethische imperatieven of universele waarden overeind willen houden. En dat zijn niet de voorstanders van realpolitik.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 0167-9155

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.